ТЕМІР ТАПШЫЛЫҒЫ – ПАЙДА БОЛУЫ, СЕБЕПТЕРІ, КӨРІНІСТЕРІ, ДИАГНОСТИКАСЫ ЖӘНЕ ЕМДЕУ ЖОЛДАРЫ

Темір тапшылығын диагностикалау (ағзадағы темірдің төмен қоры) денсаулық сақтаудың негізгі мақсаттарының бірі және ересек тұрғындардың денсаулығын сақтаудың маңызды аспектісі болып табылады. Темір тапшылығы сидеропениялық анемиямен бірге жиі талданғанымен, көптеген зерттеулер темір тапшылығы анемияға қарағанда жиі кездесетінін көрсетеді (темір тапшылығынан туындаған гемоглобин немесе гематокриттің төмен деңгейі). Бұл жағдайда әйелдер мужчины қарағанда темір тапшылығынан көбірек зардап шегеді.

Темір тапшылығы әлемдегі халықтың айтарлықтай бөлігін, әсіресе репродуктивті жастағы әйелдерді, балаларды және кедей елдерде тұратын адамдарды қамтиды. Темір тапшылығының абсолютті таралуы зерттелетін популяцияға байланысты. АҚШ-тың Ауруларды бақылау орталықтарының 2002 жылғы деректеріне сәйкес, 1999-2000 жылдар аралығындағы темір тапшылығының көрсеткіштері екі жыныстағы сидеропениялық анемияның көрсеткіштерінен жоғары болды. Ерлерде темір тапшылығы 2-ден 5% -ға дейін, ал әйелдерде жас тобына байланысты 4-тен 14% -ға дейін өзгерді. Содан бері таңдалған топтардың кейінгі сауалнамалары темір тапшылығы бар адамдардың пайызы соңғы 2 онжылдықта айтарлықтай төмендемегенін көрсетеді. Америка Құрама Штаттарында ең аз темір қоры бар немесе жоқ репродуктивті жастағы әйелдердің пайызы кем дегенде 20% құрайды деп есептеледі. Репродуктивті жастағы әйелдерде темір тапшылығының жоғары таралуы етеккір циклімен және босанумен байланысты. Тапшылық егде жастағы адамдар арасында > 65 жаста көбірек байқалады, нәсілдік және этникалық айырмашылықтар да бар. Қан донорларында жалпы халыққа қарағанда темір қоры аз, бірақ бұл темір тапшылығы анемиясына сирек кезде әкеледі.

СЕБЕПТЕРІ МЕН ҚАУІП ФАКТОРЛАРЫ – себептер 3 топқа бөлінеді: тұтынудың төмендеуі (вегетариандық немесе веган емдәмі, жаңа туған нәрестелерде өзгертілмеген сиыр сүтін тұтыну немесе 6 айдан 12 айға дейін тек ана сүтімен емізу), темір сіңуінің төмендеуі (целиак ауруы, атрофиялық гастрит, Helicobacter pylori, бариатриялық операциялардан кейінгі жағдайлар және асқазан қышқылын төмендететін антисекреторлық препараттарды қолдану, мысалы протон сорғысының ингибиторлары), қанның немесе темірдің жоғалуы (ауыр етеккір циклі, жүктілік және лактация, созылмалы ойық жара ауруы, колоректальды қатерлі ісік, асқазан-ішек жолдарының ангиодисплазиясы [gi], асқазан-ішек жолдарының паразиттік инвазиялары, жиі қан тапсыру, ятрогендік себептер [зертханалық зерттеулер үшін жиі қан алу], гемодиализ және т.б.).

Дамыған елдердегі ересектерде тамақтану әрдайым дерлік жеткілікті және керісінше дәлелденгенге дейін қан жоғалту себеп деп болжауға болады. Темір тапшылығының себебі айқын немесе жасырын қан кетулер болуы мүмкін, ең көп тараған көздер пациенттердің популяциясына байланысты асқазан-ішек немесе гинекологиялық мәселелер болып табылады. Айқын себептердің ішінде ең жиі кездесетіні травматикалық қан кетулер, қызыл иектен қан кету, қан қақыру, етеккірдің ауыр қан кетуі, жүктілік пен босану кезіндегі қан кетулер, гематурия. Зерттеулер көрсеткендей, жүктілік, босану және емізу кезінде темірдің әдеттегі жоғалуы шамамен 1000 мг құрайды. Менструалдық қан жоғалту цикл күніне шамамен 1 мг темірдің жоғалуына әкеледі. Созылмалы гемодиализ кезінде темірдің жоғалуы жылына 2 г дейін жетуі мүмкін. Бұл факторлар әдеттегі орташа тәуліктік тамақтануды ескере отырып, көптеген жағдайларда қоспаларды қолданбай темір тапшылығын тудыруы мүмкін. Бұл тұжырымдар постменопаузадағы әйелдерде, ерлерде де қан жоғалту себептерін анықтаудың маңыздылығын көрсетеді.

КӨРІНІСТЕРІ ЖӘНЕ ДИАГНОСТИКАЛАУ – темір тапшылығының дамуы және оның өршу жылдамдығы адамның жасына, жынысына және темір балансына, сондай-ақ темір жоғалту дәрежесіне, ұзақтығына және жылдамдығына сәйкес келетін бастапқы темір қорларына байланысты. Темірдің үдемелі қалпына келуі бірнеше кезеңдерде жүреді, ол сарқылу дәрежесімен анықталады, алдымен темір қорлары, содан кейін гемоглобин синтезі үшін қол жетімді темір, содан кейін сидеропениялық анемия дамиды. Бастапқы кезеңде темір қорлары анемияны тудырмай-ақ толығымен таусылуы мүмкін, өйткені эритроциттердің күнделікті айналымының бөлігі ретінде денеде гемоглобиннің қалыпты синтезі үшін темір әлі де жеткілікті. Қан сарысуындағы ферритин деңгейі өте төмен, бірақ анемия жоқ кейбір адамдарда шаршау белгілері болуы немесе жаттығуларға төзімділіктің төмендеуі болуы мүмкін. Бұл темір тапшылығы кезеңінде, яғни анемиясыз темір тапшылығы, гемоглобин концентрациясы және эритроциттердің мөлшері мен сыртқы түрі қалыпты, қан сарысуындағы ферритин <40 мкг/л, трансферриннің қанығуы шамамен 20%, сүйек кемігінде темір де жоқ. Дегенмен, темір тапшылығы диагнозы тиісті клиникалық жағдайда келесі қорытындылардың кез келгенімен расталады: негізгі қабыну жағдайына байланысты ферритин концентрациясы сенімсіз деп саналатын науқастарда сарысу ферритині < 30 мкг/л, трансферриннің қанығуы ≤ 19% , бұрынғы қайтымды темір тапшылығы анемиясының және сүйек кемігінде темірдің жетіспеушілігінің дәлелі.

Әдетте, темір тапшылығы бар ересектердегі белгілер, ең алдымен, анемиямен байланысты, бірақ сонымен бірге анемиямен ауырмайтын сарысулық ферритин деңгейі өте төмен адамдарда болуы мүмкін. Темір тапшылығының белгілеріне ең алдымен шаршау, пикацизм (мұз, жер немесе крахмал сияқты тағамдық емес заттарды тұтынуға деген ұмтылыс), мазасыз аяқ синдромы, бас ауруы, жаттығуларға төзбеушілік, күш түскенде ентігу, әлсіздік, көңіл-күйдің өзгеруі және есту қабілетінің төмендеуі жатады. Темір тапшылығы бар адамдарда (анемиямен немесе онсыз) физикалық тексеру қалыпты болуы мүмкін немесе бозғылт, құрғақ және қатқыл тері, атрофиялық глоссит, ангулярлық хейлит, койлонихия, сондай–ақ дисфагиямен өңештің шырышты сақиналары (Пламмер-Винсон және Паттерсон-Келли синдромы) сияқты белгілерді анықтауы мүмкін.

ЕМДЕУ ЖОЛДАРЫ – анемиясы жоқ темір тапшылығы бар науқастардың көпшілігін емдеу керек. Емделмеген темір тапшылығы прогрессия қаупін тудырады, соның ішінде органның зақымдануы/ишемиясы бар ауыр анемияның дамуы. Ерекше жағдайларға біріншілік гемохроматозды немесе полицитемияны емдеу сияқты терапевтік араласулармен байланысты темірдің жетіспеушілігі бар науқастар жатады. Диеталық темір әдетте емдеуді қамтамасыз ету үшін өздігінен жеткіліксіз. Ауыз арқылы қабылданатын темір қоспалары науқастардың көпшілігі үшін тиімді. Парентералды темір тезірек толтыруды қамтамасыз етеді және асқазан-ішек жолдарын айналып өтеді, бұл асқазан-ішек жолдарының жанама әсерлерін болдырмайды. Ол негізінен асқазан-ішек жолында темірдің сіңуіне кедергі келтіретін жағдайларда қолданылады, мысалы, ішектің қабыну аурулары, асқазанға операция жасау, диализге тәуелді науқастарда созылмалы бүйрек аурулары, жүктіліктің екінші және үшінші триместрінде. Темірді ауыз арқылы қабылдау науқастардың көпшілігінде тиімді және кеңінен қол жетімді (феррофумарат, ферроглюконат, ферросульфат, ферримальтол және феррополисахарид кешені), ішекте еритін және сіңірілуі нашар ұзақ босатылатын қабықшалы капсулаларды қоспағанда.

Темір тапшылығын емдеудегі инновациялық технология мен тәсіл – липосомалық темір түріндегі препараттарды қолдану. Бұған мысал ретінде липосомалардың құрамына кіретін темір тұзы, темір пирофосфаты, адамның жасуша мембраналарына ұқсас екі қабатты фосфолипидті құрылымы бар сфералық құрылымдар жатады.  Осылайша, ферропирофосфат асқазанның қышқыл тосқауылынан өтіп, бүтін күйінде аш ішекке жетеді. Ішекте М жасушалары арнайы тасымалдаушыларды қажет етпестен липосомалық темірді интегралды түрде сіңіреді. Кейіннен ол макрофагтармен эндоцитоз арқылы енгізіледі және бауырдағы гепатоциттерге лимфа ағыны арқылы зақымдалмаған түрде жетеді. Фосфолипидті қос қабат бездің асқазан арқылы өтуіне мүмкіндік береді, оның деградациясы мен инактивациясынсыз, тікелей сіңуіне ықпал етеді. Бұл механизм асқазан-ішек жолдарының жанама әсерлері мен тұрақсыздығын жоққа шығарады және оны ішекте тікелей сіңіріп, бауырға шығаруға мүмкіндік береді. Демек, бұл қоспаны енгізу әдісі асқазан-ішек жолында жоғары сіңуін, жоғары биожетімділігін (плазмалық темірдің липосомалық концентрациясы дозаны қабылдағаннан кейін 2 сағаттан кейін максимумға жетеді, бұл барлық метаболикалық үрдістер үшін жоғары биожетімділікке кепілдік береді) және жанама әсерлердің төмен жиілігін білдіреді. Атап айтқанда, липосомалық темір жақсы сіңіріледі және жүрек айнуын, асқазанның бұзылуын және аузында металл дәмін тудырмайды.

Басқа темір қоспаларымен салыстырғанда, липосомал темір деңгейін жақсарту үшін әлеуетке ие екені анық. Осылайша, липосомалық темір пирофосфатының сіңуі мен биожетімділігі бос темір пирофосфатына қарағанда 3,5 есе, темір сульфатына қарағанда 2,7 есе және ферроглюконатқа қарағанда 4,1 есе жоғары. Сонымен қатар, липосомалық темір қан сарысуындағы темір деңгейінің жоғарылауымен бірге тотығу күйзелісін арттырмайды.